Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’ün liderliğinde Türkiye’nin birçok alanda gerçekleştirdiği kalkınma hamleleri arasında, en dikkat çekenlerden biri de havacılık sanayi oldu. Yokluk ve imkânsızlıklar içinde kurulan uçak fabrikaları, Türkiye’yi kısa sürede havacılık alanında üretim yapan sayılı ülkeler arasına soktu. Ancak bu başarı hikâyesi ne yazık ki kısa sürdü. Peki, Türkiye’nin ilk uçak fabrikası neden kapatıldı? Türk havacılık sanayisinin duraklamasına yol açan süreç nasıl gelişti?
Vecihi Hürkuş’un İlk Türk Uçağı: Vecihi K-VI
Türkiye’nin havacılık serüveni, Kurtuluş Savaşı’nda büyük hizmetler veren ve üç kez TBMM Takdirnamesi alan tek isim olan Vecihi Hürkuş ile başladı. 1924 yılında İzmir Seydiköy Hava Mektebi’nde Yunanlardan ganimet olarak elde edilen motorlarla ilk Türk uçağı olan Vecihi K-VI üretildi. Ancak Hürkuş’un uçaklarına Türkiye’de sertifika verecek bir otorite olmaması, yurt dışına gitmesini zorunlu kıldı.
Türk Hava Kurumu’nun Kurulması ve Fabrika Adımları
16 Şubat 1925’te Atatürk’ün emriyle kurulan Türk Tayyare Cemiyeti (Türk Hava Kurumu - THK), Türkiye'de havacılığı yaymak ve bir uçan Türk gençliği yaratmak amacı taşıyordu. THK aracılığıyla halktan toplanan bağışlarla uçak üretimi için adımlar atıldı.
Türkiye’nin İlk Uçak Fabrikası: TOMTAŞ
Atatürk’ün talimatıyla, 15 Ağustos 1925’te Alman Junkers firması ile ortak kurulan Tayyare, Otomobil ve Motor Anonim Şirketi (TOMTAŞ), Türkiye'nin ilk uçak fabrikası olarak Kayseri’de üretime başladı. Elektrik ve demiryolu olmayan bir bölgede kurulan fabrikada ilk yıllarda bakım ve onarım hizmetleri verilirken, 1930’a gelindiğinde üretim başladı. 10 yılda 5 farklı modelde toplam 134 uçak üretildi. Ancak Junkers firmasıyla yaşanan sorunlar, fabrikanın gelişimini sekteye uğrattı.
Nuri Demirağ ve Özel Girişimcilik Hamlesi
1936’da devreye giren iş insanı Nuri Demirağ, Türkiye’nin ilk özel uçak fabrikasını kurarak havacılığa yeni bir soluk kazandırdı. Beşiktaş ve Yeşilköy’deki tesislerinde, 1938’de Türkiye’nin ilk yolcu uçağı NUD-38 üretildi. 325 km hız yapabilen bu uçaklar, Avrupa’da sınıf atladı ve Hollanda’ya ambulans uçak olarak satıldı. Demirağ, aynı zamanda Yeşilköy’de bir havaalanı kurdu ve Gök Okulu’nda yüzlerce öğrenci yetiştirdi.
THK'nın Üretime Başlaması
THK, 1936’dan itibaren Ankara Akköprü’de kurduğu atölyede hafif uçak ve planör üretimine başladı. Etimesgut’a taşınan tesislerde Nazi zulmünden kaçan Polonyalı mühendislerin katkılarıyla birçok model geliştirildi. THK-5A modeli Paris’te büyük ilgi gördü, Danimarka’dan sipariş aldı ve Türkiye ilk uçak ihracatını gerçekleştirmiş oldu.
Türkiye'nin ilk uçak fabrikasını kim, neden kapattı?
Ancak 1950’li yıllarda başlayan ekonomik kriz ve Türkiye’nin Marshall Planı kapsamında ABD’den aldığı yardımlar havacılık sanayisinin sonunu hazırladı. THK, orduya yeterli sipariş alamayınca mali zorluk yaşadı ve 1952 yılında faaliyetlerine son vererek Makine Kimya Endüstrisi Kurumu’na (MKE) devredildi. ABD’nin Türkiye’ye hibe ettiği Lockheed T-33 jet uçakları, yerli üretim projelerinin rafa kaldırılmasına neden oldu. 1962 yılına kadar kısıtlı üretime devam eden tesisler tamamen kapatıldı.
HÜRKUŞ Projesi ile Yeniden Doğuş
1973’te TUSAŞ’ın kurulmasıyla yeniden ivme kazanan havacılık sektörü, HÜRKUŞ Projesi ile yeni bir döneme girdi. 2006’da başlatılan bu proje kapsamında modern eğitim uçakları üretildi.
HÜRKUŞ-A, 2013 yılında ilk uçuşunu yaptı ve EASA ile SHGM’den sertifika alarak tarihi bir başarıya imza attı.
HÜRKUŞ-B, gelişmiş özelliklerle 2018’de havalandı.
HÜRKUŞ-C ise yakın hava desteği sağlamak amacıyla geliştirildi ve seri üretim aşamasına gelindi.
Kaynak:
